Địa đạo Củ Chi – Cu Chi tunnel là một hệ thống phòng thủ trong lòng đất ở huyện Củ Chi và được được Việt Minh và Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam đào trong thời kỳ Chiến tranh Đông Dương và Chiến tranh Việt Nam.
Hệ thống địa đạo Củ Chi cách Sài Gòn 70 km về hướng tây-bắc lúc đầu chỉ nhằm mục đích trốn tránh kẻ thù, tránh bom pháo, giao thông hào, .. khi bị tấn công. Sau đó phát triển hành hệ thống liên lạc, bao gồm cả bệnh xá, nơi điều trị thương binh, tập kết quân đội, che dấu vũ khí, phòng họp, nơi trú ẩn và sinh sống của quân đội, du kích …
Hệ thống địa đạo dài khoảng 250 km và có các hệ thống thông hơi tại vị trí các bụi cây. Tất cả đường hầm đều được liên kết chằn chịt với nhau và thành nhiều tầng, nhiều lớp và dẫn ra sông Sài Gòn. Vùng đất Của Chi còn liên kết với chiến khu C ở Tây Ninh để từ đó vũ khí, lương thực sau khi được miền Bắc chi viện cho miền Nam về đến chiến khu C sẽ được chuyển đến liên Củ Chi để đưa về Sài Gòn hoặc ra các vùng khác. Trong Chiến dịch Tết Mậu Thân 1968, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam đã sử dụng hệ thống địa đạo này để tổ chức, tập kết quan đội để tấn công vào Sài Gòn.
Địa đạo Củ Chi là cách gọi chung của các hệ thống địa đạo khác nhau, được hình thành từ khoảng thời gian 1946-1948, trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Thời gian này, quân dân hai xã Tân Phú Trung và Phước Vĩnh An đã đào những đoạn hầm ngắn, cấu trúc đơn giản dùng để ẩn nấp, cất giấu tài liệu, vũ khí. Cũng có ý kiến cho rằng việc đào địa đạo khởi đầu do dân cư khu vực này tự phát thực hiện vào năm 1948.
Các cư dân khu vực đã đào các hầm, địa đạo riêng lẻ trong gia đình để người thân có thể tránh các cuộc bố ráp càn quét và bom pháo của quân đội Pháp. Mỗi làng xây đều có một hệ thống địa đạo riêng để nhà này có thể thông với nhà khác, sau đó do nhu cầu đi lại giữa địa đạo các làng xã, hệ thống địa đạo đã được nối liền nhau tạo thành một hệ thống địa đạo liên hoàn, phức tạp, về sau phát triển rộng ra nhiều nơi, nhất là 6 xã phía Bắc Củ Chi và cấu trúc các đoạn hầm, địa đạo được cải tiến trở thành nơi che giấu lực lượng, khi chiến đấu có thể liên lạc, hỗ trợ nhau.
Trong thời gian 1961–1965, các xã phía Bắc Củ Chi đã hoàn thành tuyến địa đạo trục gọi là “xương sống”, sau đó các đoàn thể, cơ quan, đơn vị phát triển địa đạo nhánh ăn thông với tuyến trục hình thành những địa đạo liên hoàn giữa các ấp, các xã và các vùng. Bên trên mặt đất, quân dân Củ Chi còn đào cả một vành đai giao thông hào chằng chịt nối kết với địa đạo, lúc này địa đạo chiến đấu cũng được đào chia thành nhiều tầng, nhiều ngõ ngách. Ngoài ra, bên trên địa đạo còn có rất nhiều ụ chiến đấu, bãi mìn, hố đinh, hầm chông… được bố trí thành các cụm liên hoàn tạo ra trận địa vững chắc trong thế trận chiến tranh du kích, gọi là xã chiến đấu.
Đến năm 1965, có khoảng 200 km địa đạo đã được đào. Về quy mô, hệ thống địa đạo có tổng chiều dài toàn tuyến là trên 200 km, với 3 tầng sâu khác nhau, tầng trên cách mặt đất khoảng 3 m, tầng giữa cách mặt đất khoảng 6 m, tầng dưới cùng sâu hơn 12 m. Lúc này, địa đạo không chỉ còn là nơi trú ẩn mà đã trở thành nơi sinh sống, cứu thương, hội họp, kho chứa vũ khí,..
Địa đạo đào trên một khu vực đất sét pha đá ong nên có độ bền cao, ít bị sụt lở. Hệ thống địa đạo nằm sâu dưới lòng đất, có thể chịu được sức công phá của các loại bom tấn lớn nhất của quân đội Mỹ. Những người sống trong địa đạo có thể sinh sống bình thường, nước có thể lấy từ giếng bên trong địa đạo, có thể nấu cơm và che dấu khói qua các bếp Hoàng Cầm, không khí được lấy từ các lổ thông hơi ở các hốc đá, gốc cây, bụi tre, … dọc theo các đường hầm. Bên trong còn có các hầm phẫu thuật cho thương binh, phòng họp, phòng chứa vũ khí, phòng chiếu phim, văn nghệ, …
Ðường hầm sâu dưới đất từ 3 – 8m, chiều cao chỉ đủ cho một người đi lom khom. Căn hầm đầu tiên ở ngay bìa rừng có giếng ngầm cung cấp nguồn nước uống và sinh hoạt cho toàn khu vực địa đạo. Hệ thống địa đạo gồm 3 tầng, từ đường “xương sống” toả ra vô số nhánh dài, nhánh ngắn ăn thông nhau, có nhánh trổ ra tận sông Sài Gòn. Tầng một cách mặt đất 3m, chống được đạn pháo và sức nặng của xe tăng, xe bọc thép. Tầng 2 cách mặt đất 5m, có thể chống được bom cỡ nhỏ. Còn tầng cuối cùng cách mặt đất 8-10m. Ðường lên xuống giữa các tầng hầm được bố trí bằng các nắp hầm bí mật.
Biện pháp hữu hiệu nhất là sử dụng chó nghiệp vụ. Ban đầu có một số cửa vào và lỗ thông gió bị chó nghiệp vụ phát hiện do chó ngửi được hơi người. Tuy nhiên, sau đó, những người ở dưới địa đạo đã dùng xà phòng của Mỹ đặt ở cửa hầm và cửa thông gió nên chó nghiệp vụ không thể phát hiện ra. Sau này, lính Mỹ đã phát triển lực lượng “Chuột địa đạo” – “Tunnel Rat” là những người lính có vóc dáng nhỏ, gan dạ chỉ trang bị đèn pin và súng ngắn, dao găm, … xâm nhập vào địa đạo để truy tìm quân giải Phóng, vũ khí, tài liệu, …
Trong chiến tranh chống Mỹ, địa đạo Củ Chi đã trải qua những chiến dịch càn quét quy mô như Chiến dịch Junction City – Operation Junction City năm 1967, the Crimp, … Trong chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, địa đạo Củ Chi đã góp công to lớn trong việc vận chuyển lương thực, vũ khí tiếp tế cho đoàn quân Giải Phóng cũng như đã đánh tan Sư đoàn 25 Việt nam Cộng Hòa góp phần vào chiến thắng lịch sử, thống nhất đất nước
