Nguyên Phi Ỷ Lan nhiếp chính giúp vua trị quốc về sau trở thành Thái Hậu Ỷ Lan đã dân có cuộc sống ấm no, trừng trị tham quan, và có công giúp phật giáo phát triển
Năm 1062, vua triều đại nhà Lý là Lý Thánh Tông khi đó đã lớn tuổi mà chưa có con trai để lập làm thái tử nối ngôi nên thường xuyên đi chùa cầu sớm có con trai. Một lần, vua đến thăm chùa Dâu ở Kinh Bắc đúng lúc nơi đây đang mở hội. Khi qua làng Thổ Lỗi (nay thuộc Gia Lâm, Hà Nội), biết vua đi ngang qua, ai cũng đua nhau ra chào đón, duy có một người con gái hái Lê Thị Yến Loan, làm nghề hái dâu chăn tằm cứ đứng tựa trong bụi cỏ lan đứng hát. Giọng hát ngọt ngào khiến vua chú ý và gọi đến hỏi sao dám không đến làm lễ yết kiến, Yến Loan trả lời:
“Tiện nữ là con nhà nghèo hèn, chỉ biết hái dâu nuôi tằm, phụng dưỡng cha mẹ, thân phận thấp hèn nên không dám gặp mặt vui”.
Lý Thánh Tông cảm mến, đưa về cung và phog làm Ỷ Lan phu nhân (nghĩa là là tựa gốc cây lan).
Năm 1066, Ỷ Lan phu nhân sinh ra hoàng tử Càn Đức. Lý Thánh Tông vui mừng khôn siết, lập làm hoàng thái tử, phong Ỷ Lan phu nhân làm Thần phi, đổi tên hương Thổ Lỗi thành hương Siêu Loại, ban bố đại xá thiên hạ. Năm 1068, Ỷ Lan Thần phi sinh thêm con trai nữa, vua càng thêm mừng rỡ và lập làm Nguyên phi Ỷ Lan, địa vị trong hậu cung chỉ sau Dương hoàng hậu. Nguyên phi Ỷ Lan được sủng ái nhưng không hống hách, thường xuyên đọc sách và hiến kế giúp vua trị quốc. Vua thường xuyên hỏi ý kiến và cùng bà thảo luận chuyện quốc sự
Năm 1069, quân Chiêm Thành do vua Chế Củ thường xuyên đánh phá phía Nam. Vua Lý Thánh Tông thân chinh thảo phạt phía Nam và giao cho Nguyên phi Ỷ Lan cùng thái sư Lý Đạo Thành trông coi việc nước . Nguyên Phi Ỷ Lan thay vua quán xuyến việc nước nên được gọi là “Ỷ Lan Nhiếp Chính”, chăm lo đời sống của dân, giảm thuế giúp dân nhẹ bớt cuộc sống, trừng trị quan lại tham ô chuyên quyền hống hách, đời sống dân được cải thiện, ai cũng biết ơn bà
Nhờ có Ỷ Lan trông nom triều chính, Lý Thánh Tông đánh bại được quân Chiêm Thành, bắt sống Chế Củ và Vua Chiêm phải quy phục cắt đất quy hàng,
Năm 1702, Lý Thánh Tông bệnh mất, thái tử Lý Càn lên nối ngôi lúc mới 7 tuổi được gọi là vua Lý Nhân Tông , tôn đích mẫu là Dương Hoàng hậu làm Thượng Dương Hoàng thái hậu và giao cho quyền nhiếp chính triều đình. Nguyên Phi Ỷ Lan được tôn làm Hoàng thái phi do là mẹ đẻ cua vua nên đã lập mưu cùng Thái Úy Lý Thường Kiệt khiến Nhân Tông ra chiếu chỉ phế truất Thượng Dương Thái hậu, giam vào ngục cùng 72 cung nhân khác và khi án táng vua Lý Thánh Tông đã chôn sống toàn bộ Thái Hậu cùng 72 cung nhân. Khu vực chôn sống sau này gọi là khu Mả Nàng còn Ỷ Lan trở thành Thái Hậu Ỷ Lan
Năm 1705, nhà Tống sang đánh nước ta, thái úy Lý Thường Kiệt dẫn quân chống giặc ở sông Như Nguyệt, quân Tống tiến quân không được, khí hậu thủy thổ không hợp nên quân bị bệnh rất nhiều buộc phải rút quân về
Khi Thái Hậu Ỷ Lan nhiếp chính giúp vua Lý Nhân Tông trị nước, bà thường xuyên phát tiền giúp dân, cải tạo ruộng đất, khuyến khích nông nghiệp, mua bán, Thái hậu Ỷ Lan còn đề xuất lệnh cấm trộm trâu và giết trâu bừa bãi, .. Về sau, khi thái tử Lý Nhân Tông lớn lên, Thái Hậu Ỷ Lan giao lại quyền chính còn bà lui về hậu cung, bà thường đi chùa, giảng dạy phật pháp, … góp phần đẩy mạnh đạo phật trong nước
